"Poznajemy Kraków i okolice"
Nowa Huta
28 czerwca 2014 r.

Nasz dzisiejszy spacer rozpoczęliśmy na Placu Centralnym, nazwanym obecnie im. Ronalda Regana.

Trasa naszego spaceru:

• Plac Centralny
• Plac Ratuszowy
• „szwedzki blok”
• kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej na osiedlu Szklane Domy
• osiedle Stalowe
• DMR (Dom Młodego Robotnika)
• os. Willowe i Wandy
• Plac Przy Poczcie
• cmentarz mogilski
• willa Rogozińskich
• szpital im. Stefana Żeromskiego
• Łąki Nowohuckie
• pomnik „Solidarności” na Placu Centralny (Centrum E)

Nowa Huta – wschodnia część obszaru Krakowa. Zaprojektowane i zbudowane od podstaw miasto, którego budowę rozpoczęto w 1949 roku. W latach 1949–1951 samodzielne, od 1 stycznia 1951 włączone do Krakowa jako jedna z jego dzielnic.

W momencie przyłączenia do Krakowa, 1 stycznia 1951 roku, miasto Nowa Huta obejmowało obszar następujących miejscowości: część Batowic na południe od linii kolejowej, Mistrzejowice, Bieńczyce, Mogiła, Krzesławice, Grębałów, Zesławice, Kantorowice, Lubocza, Pleszów, Branice, Ruszcza, Wadów.

W 1950 gminę Mogiła wyłączono z powiatu krakowskiego i w 1951 utworzono dzielnicę Nowa Huta. Tworząc w 1951 dzielnicę Nowa Huta włączono do niej : Łęg, Czyżyny, wschodnią część Dąbia, wschodnią część Rakowic oraz wschodnią część Prądnika Czerwonego. Obszary te formalnie od 1945 stanowiły część Krakowa a faktycznie zostały do niego przyłączone jeszcze podczas niemieckiej okupacji w 1941 roku.

W dniu 1 stycznia 1973 roku do dzielnicy (a więc do miasta Krakowa) zostały włączone: część Dziekanowic położona na południe od linii kolejowej, Łuczanowice, Kościelniki, Wyciąże, Wolica,, Przylasek Wyciąski, Przylasek Rusiecki.

Ostatnia zmiana granic dzielnicy nastąpiła w dniu 1 stycznia 1986 roku. Przyłączono wtedy miejscowości: Węgrzynowice oraz Wróżenice.

W 1990 wprowadzono nowy podział administracyjny Krakowa - utworzono 5 dzielnic samorządowych: Dzielnica XIV Czyżyny, Dzielnica XV Mistrzejowice, Dzielnica XVI Bieńczyce, Dzielnica XVII Wzgórza Krzesławickie i Dzielnica XVIII Nowa Huta.

Generalnym projektantem Nowej Huty mianowano w 1949 roku Tadeusza Ptaszyckiego.

Centrum Nowej Huty zabudowane jest, w głównej mierze, bardzo jednorodnie i harmonijnie, i pomimo zmieniających się planów utrzymana została nadrzędna koncepcja głównego projektanta Tadeusza Ptaszyckiego. Projekt łączy w sobie najważniejsze cechy miasta idealnego i miasta ogrodów.

Plac Centralny, pobliskie osiedla, budynki C.A.H.T.S., a także obiekty kulturalne nawiązują swoją architekturą i urbanistyką do renesansu, baroku, klasycyzmu a także modernizmu. Wokół Placu Centralnego budynki osiągają stałą wysokość 4, 5 kondygnacji. Wysokość zabudowy maleje w miarę oddalania się od serca dzielnicy. Na peryferyjnym os. Sportowym spotykamy już jednopiętrowe, czterorodzinne domy.

Pod względem stylistycznym architektura „staromiejskiego” zespołu Nowej Huty jest bardzo zróżnicowana i odpowiada charakterowi poszczególnych kwartałów i osiedli. Ciągi zwartej zabudowy placu Centralnego i najbliższe mu odcinki alei Andersa i Solidarności odwołują się wprost do postulatów architektury socrealistycznej. Pomiędzy zabudowaniami Centrum a prostymi domkami osiedli peryferyjnych wybudowano trzykondygnacyjne bloki o prostych bryłach.

Ówczesne komentarze podkreślają, że zabudowa Nowej Huty nawiązuje do architektury Krakowa i stanowi pomost pomiędzy starym grodem a wielkim przemysłem.

Zgodnie z założeniami Tadeusza Ptaszyckiego zaplanowano miasto na 100 tys. mieszkańców. Ów obszar zamyka się w trójkącie równoramiennym utworzonym przez Al. Jana Pawła II oraz ulice: Bieńczycką, Kocmyrzowską i Bulwarową.
Od południowego wschodu przylegają do zespołu osiedla Na Skarpie i Młodości. Niektóre arterie mają genezę w traktach historycznych: kocmyrzowskiego, szosy sandomierskiej z zachowanym częściowo starym drzewostanem czy dawnej drogi wiejskiej. Dzielnicę mieszkaniową oddziela od kombinatu pas terenów rekreacyjno–sportowych o szerokości 1,2 km. W ideologii rządzącej urbanistyk socrealistyczną przypisywano szczególne znaczenie placom centralnym i wielkim arteriom, które miały się stawać swoistą sceną dla manifestacji politycznych. Powstał promienisty układ komunikacyjny odwołujący się do koncepcji Haussmana, anglosaskich tradycji „jednostki sąsiedzkiej” czy też miasta–ogrodu. Zasadnicze sektory z centrami dzielnicowymi liczą po 15 tys. mieszkańców i dzielą się na subjednostki (po 5 tys.), których ośrodkami są szkoły.
Sektory dzielą się na osiedla liczące od dwóch do pięciu tysięcy mieszkańców. Każdy z nich tworzy odrębną całość wyposażoną w szkołę, żłobek, przedszkole i punkty handlowo-usługowe.
Wskazuje to jednoznacznie na aspekty forteczne zabudowy dzielnicy. Struktura przestrzenna została usystematyzowana pod względem wysokościowym. Osiedla peryferyjne otaczające zespół wypełnione są niskimi, wolno stojącymi budynkami (osiedla Wandy, Willowe, Krakowiaków, Sportowe). Kubatura obiektów zwiększa się w miarę zbliżania się do okolic monumentalnego placu Centralnego.

Na szczególną uwagę zasługuje neoklasycystyczna architektura budynków zlokalizowanych przy placu Centralnym zaprojektowana przez Ingardenów. Charakterystyczny podział kompozycyjny opiera się na trzyczęściowym podziale elewacji, flankowaniu brył płytkimi ryzalitami, boniowaniu części cokołowej i zastosowaniu podcieni w blokach bezpośrednio przylegających do placu.

Zdaniem Macieja Mieziana, historyka sztuki i miłośnika dzielnicy, Centrum Administracyjne kombinatu metalurgicznego to nowohucki Pałac Dożów i Watykan razem wzięte.

„Staromiejski” zespół Nowej Huty jest ciekawy, bo niedokończony. Brak ten widać szczególnie w części centralnej. Od realizacji pełnego programu odstąpiono około [1955] roku w związku ze zmianą statusu administracyjnego Nowej Huty i ograniczeniami finansowymi. Nie wybudowano ratusza zaopatrzonego w wysoką attykę, mocno zaakcentowany portal oraz rozłożyste schody lustrzane i monumentalną wieżę. Jednym z powodów odstąpienia od tego planu było wciąż działające lotnisko w Czyżynach

.

Dom Kultury, z którego budowy zrezygnowano już około 1955 miał posiadać dwukondygnacyjne kolumnady i domykać od południa Plac Centralny stanowiąc jednocześnie otwarcie na ogromny zalew planowany w miejscu dzisiejszych Łąk Nowohuckich.
W środkowej części Placu Centralnego nie powstał wielki obelisk, który miał być widoczny z każdego miejsca Nowej Huty.

Zaniechano dekorowania budynków (rzeźbami i płaskorzeźbami), a projektowane kamienne okładziny elewacji budynków położonych dalej od centrum zostały w realizacji zastąpione prowizorycznymi wyprawami tynkowymi, uzupełnionymi elementami ze sztucznego kamienia lub tynku. Na szczególną uwagę zasługuje specjalnie projektowany detal wyposażenia kin, szkół, przedszkoli, żłobków czy niektórych sklepów, które odznacza wyjątkowa jakość wykonania oraz zaskakująca różnorodność. Jednymi z najciekawszych nowohuckich obiektów są bramy stylizowane na starożytne łuki triumfalne.

Z wielką dbałością potraktowano obiekty małej architektury oraz nawierzchnie ulic, które były brukowane granitem, kamieniem oraz specjalną cegłą.

Teren dzisiejszej Nowej Huty jest jednym z niewielu miejsc w Polsce, gdzie osadnictwo istnieje nieprzerwanie od neolitu (ok. 4500 – 4000 lat p.n.e.). Badania archeologiczne ujawniły tu także dużą osadę celtycką, jeden z większych w Europie ośrodków garncarskich z czasów rzymskich i najstarszą na ziemiach polskich osadę Słowian. Prawdziwym skarbem Nowej Huty jest kopiec Wandy– uchodzący za mogiłę córki założyciela miasta, Kraka.
W okresie średniowiecza istniało tu kilkanaście wiosek, gdzie swoje siedziby miały rody Gryfitów (Braniccy z Branic i Ruszczy) i Odrowążów (biskup Iwo Odrowąż był fundatorem klasztoru w Mogile). W późniejszych czasach mieli tu także swoje majątki: Wierzynkowie, Wodziccy, Czartoryscy, Mycielscy, Popielowie, Badeniowie. Stąd licznie występujące na tym terenie dwory,pałace i obiekty sakralne.

Ponieważ dzisiejsza wschodnia granica Nowej Huty (na Potoku Kościelnickim) pokrywa się z dawną granicą austriacko-rosyjską, spotykamy tu liczne forty oraz jedno z najstarszych w Europie lotnisk (dziś Muzeum Lotnictwa Polskiego w Czyżynach).

Cmentarz Mogilski - cmentarz w Krakowie znajdujący się na terenie osiedla Wandy najstarszego osiedla Nowej Huty. Jest cmentarzem parafialnym pozostającym pod zarządem parafii św. Bartłomieja oo cystersów z pobliskiego klasztoru w Mogile. Pierwszy parafialny cmentarz mogilski powstał w 1347 wokół Kościoła Narodzenia Pańskiego i św. Bartłomieja Apostoła. W roku 1836 władze austriackie zarządziły przeniesienie cmentarzy poza obszar zabudowań. Likwidowano cmentarze przykościelne na terenie miast i wsi. Nowy cmentarz mogilski utworzono kilkaset metrów na północ od zabudowań, pośród pól. Służył jako miejsce pochówków mieszkańców wsi: Mogiła, Łęg i Czyżyny. Najstarszy zachowany dziś grób, należący do rodziny Styczniów, pochodzi z 1854. W roku 1842 cmentarz otoczono wałem ziemnym, a w 1901 został poszerzony. Nad cmentarzem góruje mocno zaniedbany, ze śladami licznych uszkodzeń, pozbawiony tablic epitafijnych, zbudowany z czerwonej cegły, zwieńczony niezachowanym krzyżem, grobowiec rodziny Rogozińskich. Spoczywa w nim rodzina Kazimierza Rogozińskiego, właściciela zbudowanej na przełomie XIX i XX wieku eklektycznej willi, zachowanej do dziś przy ulicy Sieroszewskiego.
Przy głównej alejce znajduje przykryty kamienną płytą z krzyżem, ziemny zbiorowy grobowiec OO Cystersów.
Po prawej stronie głównej alei cmentarza, w jego wschodniej części znajduje się niewielka kwatera, będąca cmentarzem wojennym nr 390 z bezimiennymi niestety, grobami żołnierzy austriackich z lat I wojny światowej (cmentarz projektował Hans Mayr). Do początku lat 90. przed tą kwaterą znajdował się pomnik – kamienna wojskowa czapka austriacka na niewielkim cokole, została ona jednak zniszczona i na jej miejscu wznosi się obecnie nowy grobowiec. Być może nazwiska pochowanych tutaj żołnierzy udałoby się ustalić korzystając z dokumentów krakowskiego Wydziału Grobów Wojennych, powołanego do życia przez władze Austro-Węgier w latach I wojny światowej.

Willa Rogozińskich – jeden z zabytków Krakowa. Znajduje się na terenie Nowej Huty w Dzielnicy XVIII, w dawnej wsi Mogiła przy ul. Klasztornej 2.

Kazimierz Rogoziński i jego żona Agnieszka Biczówna byli nauczycielami w parafialnej szkole podstawowej w Mogile. W 1838 r. wybudowali dla siebie drewniany dom, który stał mniej więcej w miejscu gdzie obecnie stoi willa. Dwie izby w nowym domu Rogozińscy wynajęli szkole. Ich potomkowie wybudowali willę oraz założyli przed nią park, około roku 1890. Należała ona do Rogozińskich do lat 20. XX wieku. W 1921 roku dom kupili Jan Ignacy i Katarzyna Lelitowie, a od 1933 roku należał do Władysława Pobóg-Krasnodębskiego i jego żony Anny Marii Krasnodębskiej. Dom zmodernizowano, dobudowano północne skrzydło i budynek ogrodnika.

Po śmierci Krasnodębskich, nieruchomość przejął Skarb Państwa (po 1959 roku). Mieścił się tu komisariat MO, następnie willą i parkiem zarządzał, znajdujący się obok, Szpital im. Żeromskiego. Budynek ulegał stopniowej dewastacji.
W 1990 r. willę sprzedano, przeszła w ręce prywatne, a nowi właściciele rozpoczęli prace ratujące budynek, który w 1996 razem z parkiem został wpisany do rejestru zabytków. W parku odsłonięto w 1971 pomnik-głaz upamiętniający Wojciecha Bogusławskiego, który akcję swojej opery „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” umieścił właśnie w Mogile.

Szpital Specjalistyczny im. Stefana Żeromskiego.

Budowę Szpitala rozpoczęto w 1951 r. i była to jedna z pierwszych szpitalnych inwestycji powojennych w Polsce. Autorem projektu architektonicznego był inż. Tadeusz Ptaszycki. Lokalizacja Szpitala na obrzeżach Nowej Huty,  z wolną od wysokiej zabudowy okolicą, okazała się trafnym wyborem, gdyż stwarzała możliwość odizolowania placówki od komunikacji miejskiej, ruchu ulicznego i hałasu. Pawilonowy system zabudowy, nawiązujący ze względów architektonicznych do niskiej zabudowy pobliskich osiedli, umożliwił etapowe oddawanie do użytku nowych oddziałów. Miało to ogromne znaczenie ze względu na konieczność zapewnienia opieki szpitalnej mieszkańcom powstającej Dzielnicy Nowa Huta zatrudnionym głównie w kombinacie metalurgicznym.

W maju 1954 r. otwarty został pierwszy pawilon FF1, w którym hospitalizowano pierwszych pacjentów Oddziałów Chorób Wewnętrznych i Chirurgii.

Osiedle Centrum E.

Osiedle powstało w latach1988 – 1995. Jest nawiązaniem do pierwotnego projektu zagospodarowania terenu Nowej Huty. Jego wygląd jest kontrowersyjny ze względu na postmodernistyczną architekturę, odróżniającą się od socrealistycznego stylu zabudowy Placu Centralnego oraz charakterystyczną, żywą kolorystykę. W trzech budynkach od strony południowej zostały wybudowane mieszkania na planie koła, będące wnętrzem swoistego filara podtrzymującego wyższe kondygnacje. Osiedle zostało zaprojektowane przez polskiego architekta Romualda Loeglera.
Na os. Centrum E znajduje się budynek Zespołu Państwowych Szkół Muzycznych im. Mieczysława Karłowicza (pod nr 2), z ceramiczną i wzorzystą ścianą sali koncertowej, dawne kino Światowid, wybudowane w latach 1955-1957(obecnie Muzeum PRL-u), czterogwiazdkowy Hotel-Centrum, a także szósty oddział PKO BP w Krakowie (pod nr 13).
Stoi tu również pomnik Solidarności i rośnie Dąb Wolności posadzony przez Bronisława Komorowskiego, Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej dla uczczenia 25–lecia wolności 1989-2014. Dąb został posadzony 03.06.2014 roku. I tutaj przy Placu Centralnym zakończył się nasz spacer po pięknej Nowej Hucie. Oprowadzał nas jak zwykle wspaniały przewodnik - Bogusław Muller.

Do zobaczenia na następnych spacerach, na które serdecznie zaprasza

Helena Grzywacz

Relacja fotograficzna - Helena Grzywacz
Relacja fotograficzna - Ilona Porębska